Onze traditionele vakantiefietstocht ging in de zomer van 2016 langs de Oostzee. Onderweg zijn we een dag in Peenemünde geweest. Dat is tegenwoordig een museum.
Behalve de vaste tentoonstelling, die zeer leerzaam is en een bezoek verdient, was er de tijdelijke tentoonstelling “Wunder mit Kalkül”. Die ging specifiek over de inpassing van de bewapeningsprojecten in Peene-
münde in het grotere geheel van het Duitse militair-industriele complex. Die tijdelijke tentoonstelling was nog leerzamer.
Het gelijknamige schiereiland is nu grotendeels als natuurgebied bestemd (met archeologische bescherming) en op zich aardig om doorheen te fietsen.
Test- en ontwikkelingscentrum voor Nazi-wapens, nu museum
Er werd in Duitsland al voor de opkomst van Hitler geëxperimenteerd met raketten. Toen de oorlog naderde, vond men de bestaande oefenterreinen te klein en te dicht bij bewoond gebied liggen, en koos de leger-
leiding het puntje van het schiereiland Peenemünde tot test- en ont-
wikkelcentrum voor nieuwe wapens. De werkzaamheden begonnen in de zomer van 1936 en na een paar jaar was er een omvangrijke infra-
structuur gerealiseerd. Van het oude vissersdorp bleef bijna niets meer over.
Dit massale bouwproject kon alleen zo snel gerealiseerd worden door massale inzet van dwangarbeid door krijgsgevangenen en concentratiekamp-slachtoffers. De latere Bundespräsident Heinrich Lübke was een van de slavendrijvers.
Er is een goede Wikipedia-pagina over: https://de.wikipedia.org/wiki/Heeresversuchsanstalt_Peenem%C3%BCnde .
Er is aan verschillende projecten gewerkt, maar Peenemünde is vooral bekend omdat er de V1 (officieel de Fi103) en de V2 (officieel de A4) ontwikkeld zijn. Daarvan staat op het buitenterrein een nagebouwd exemplaar.
De hellingbaan is een gaskatapult.
De V1 was een onbemand vliegtuig met een straalmotor, die op kerosine werkte. De springlading woog 830kg. Zie eventueel https://nl.wikipedia.org/wiki/V1_(wapen) .
Vanaf juni 1944 zijn er ca 22000 afgeschoten, waarvan overigens een flink deel zijn doel niet bereikte.
De springlading van de V2 woog 750kg. Het was een echte raket, die volgepompt werd met ongeveer 4 ton ethanol en/of methanol en ongeveer 4 ton vloeibare zuurstof, en daarnaast met hulpchemicalien om de pompen en dergelijke te bedienen.
De raket werd bediend met een gyroscoop en een analoge computer, die grafietvanen in de uitlaat kon bewegen. Zie eventueel https://nl.wikipedia.org/wiki/V2_(raket) .
Er zijn er vanaf september 1944 ruim 3000 afgeschoten.
Beide wapensystemen waren tamelijk onnauwkeurig en dus niet militair bruikbaar. Ze konden slechts tegen uitgestrekte burgerdoelen als grote steden ingezet worden.
Het “nut”, vooral van de V2, was voornamelijk psychologisch. De klap kwam uit het niets en je kon er niets tegen doen.
De elektriciteitscentrale en de zuurstofproductie
Om een V2 af te schieten, moest er 4 ton vloeibare zuurstof geproduceerd worden. Daartoe werd een procedé van de firma Linde gebruikt (nu nog steeds actief met productie en distributie van samengeperste gassen). Linde had dat procedé eigenlijk ontwikkeld voor ijsmachines. Atmosferische lucht wordt sterk samengeperst en daarna gecontroleerd losgelaten waardoor de temperatuur zo sterk daalt dat de lucht vloeibaar wordt en de zuurstof kan worden afgescheiden.
Dat vraagt om flink wat energie. Op volle sterkte was 22MW stroom nodig. Daartoe werd een elektriciteitscentrale gebouwd, die er tot 1990 stroom geleverd heeft aan het netwerk van de DDR.
Ik laat het aan iedereen persoonlijk of men deze architectuur uit de nazi-tijd mooi vindt, maar de ruimte is imposant. En daarin stond eigenlijk maar een klein elektrisch vermogen opgesteld, zo’n 30MW. De kippenmestverbrander BMC op de Moerdijk, om maar eens wat te noemen, haalt meer.
Van de zuurstoffabriek is niet veel meer over.
In de oude centrale kan men vrijelijk rondlopen. Dat is een tentoonstellingsruimte geworden en er vinden educatieve en kunstzinnige initiatieven plaats.
De aardappelcrisis
Eén V2 vroeg aanvankelijk om 4 ton ethanol en dat vroeg om 40ton aard-
appelen, een proces in essentie niet anders dan de productie van aard-
appeljenever. Later kon er afval-methanol bijgemengd worden uit een chemische fabriek van IG Farben, die draaide op dwangarbeid vanuit Auschwitz.
Dan nog kwam men niet boven de 5000 raketten per jaar uit, welk feit echter niet hardop vermeld mocht worden wegens nadeel voor de eigen positie.
Een schoolvoorbeeld van de hoofdwet van de biomassa: je kunt er wel wat mee, maar zeker niet alles.
De academische wereld en de wiskunde
De Duitsers hadden hun eigen versie van het (later zo genoemde) militair-industriele complex, waarbij de tijdelijke expositie vooral aandacht schonk aan de inzet van de technische Hochschule Darmstadt, die 92 mensen op Peenemünde had rondlopen.
Vooral de wiskunde kreeg de aandacht in de tijdelijke expositie (Institut für angewandte Mathematik).
Bijvoorbeeld: een van de Darmstadt-mensen was Helmut Hölzer, die de analoge computer ontwierp die in de V2 zat als besturingssysteem (het Mischgerät), en later een analoog computer bouwde om de baan van de raketten te berekenen en te simuleren. Zie https://en.wikipedia.org/wiki/Helmut_H%C3%B6lzer . De analoog computer figureerde in de expositie.
OP het einde van de oorlog reed Hölzer op zijn motor terug naar Peenemünde om zijn afstudeerscriptie op te halen, waarna hij zich met scriptie en al overgaf aan de Amerikanen. Hij ontsliep op hoge leeftijd in Huntsville, Alabama.
Ook aandacht in de expositie voor rekenlinealen. Dat was voor techneuten tot de jaren ’80 een symbool, vergelijkbaar met de stethoscoop van artsen. Ik heb er ook nog mee gerekend – niks mis met rekenlinealen. Zie https://en.wikipedia.org/wiki/Slide_rule .
Het modernste type is het “Nestler Darmstadt-type” en dat kwam in de Peenemünde-tentoonstelling aan de orde. Er hebben altijd gespecialiseerde versies van de rekenlineaal bestaan. In Peenemünde lag er een waar uitsluitend V2-grootheden opstonden.
Als je op YouTube Nestler-Darmstadt intypt, vind je een demonstratie.
Op het eind van de oorlog stak Wernher von Braun zijn twee Nestlers bij zich en gaf zich eveneens over aan de Amerikanen, waar hij later leider van het ruimtevaartprogramma van de VS werd. Het verhaal wil dat hij zijn Nestlers nog bij het Apolloprogramma gebruikt heeft.
De transitie was niet helemaal simpel, want Von Braun was Sturmbannführer bij de SS en mocht eigenlijk daarom de VS niet in. Dit gegeven werd dan ook niet aan de grote klok gehangen en hij is nooit met zijn oorlogsmisdaden lastig gevallen. Voor een biografie van Von Braun zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Wernher_von_Braun .
Overigens hebben Duitsers er veel werk van gemaakt om hun verleden onder ogen te zien. Dat geldt ook voor Darmstadt. De betrokkenheid bij het nazi-regime wordt keurig op hun eigen site weergegeven, zie www.tu-darmstadt.de/universitaet/selbstverstaendnis/profil_geschichte/geschichtetu/thema_geschichte_k4.de.jsp .
De V2 als start van alle naoorlogse bewapeningsprogramma’s
De geallieerden pakten na de oorlog wie en wat ze ook maar te pakken konden krijgen van het Duitse bewapeningsprogramma’s.
Alle raketprogramma’s (VS, Frankrijk, Sowjet-Unie, Engeland) begonnen er dan ook mee dat men de V2 ging begrijpen en nabouwen, waar mogelijk met medewerking van de vroegere constructeurs als Von Braun.
De vroegere gruwelijkheid vervaagde en het vroegere wapen werd een symbool voor de toekomst. En een icoon: de maanraket van Kuifje lijkt verdacht veel op een uitvergrote V2.
Het goede tussen het slechte
Het is de eeuwige discussie: technische vooruitgang is niet in zichzelf goed of slecht, maar wordt goed of slecht in het maatschappelijk gebruik.
Vast staat dat het Duitse raketprogramma in zijn doel en in de gebruikte middelen gruwelijk menselijk leed veroorzaakt heeft. Peenemünde en nog meer zijn opvolger, de ondergrondse fabriek Mittelbau-Dora in de Harz (nabij Büchenwald), moet minstens 20.000 dwangarbeiders het leven gekost hebben.
Maar is de raket op zich slecht? Nog steeds zijn het dragers van wapens van massavernietiging, maar er worden ook heel veel raketten voor zeer zinvolle doelen gebruikt.
De kolencentrale in Peenemünde had een ver ontwikkeld systeem van rookgasreiniging. Niet omdat de nazi’s iets met milieu hadden, maar omdat je dan de centrale niet zo snel zag vanuit ene verkenningsvliegtuig.
In Peenemünde ligt een mooi openbaar vervoer-systeem om de niet-dwangarbeiders van hun verderop gelegen huis naar hun werk te brengen. Het lijkt op de Berlijnse S-bahn.
Is een rekenlineaal onaanvaardbaar omdat Von Braun erop gerekend heeft?
Het is een discussie die slechts met wijsheid en kennis van zaken gevoerd kan worden en die nooit ophoudt.